Kartuskie Jeziora

POŁOŻENIE I CHARAKTERYSTYKA 

Inwestycja zlokalizowana w województwie pomorskim, powiecie kartuskim, gminie Kartuzy, w obrębie miasta Kartuzy. Projekt „Kompleksowa rekultywacja jezior:Mielenko, Karczemne, Klasztorne Małe i Klasztorne Duże w Kartuzach” obejmuje swoim zakresem teren 4 jezior: Mielenko, Karczemne, Klasztorne Małe i Klasztorne Duże oraz tereny publiczne wokół tych jezior. Przedmiotowe jeziora stanowią ciąg jezior przepływowych połączonych rzeką Klasztorna Struga, która odprowadza swoje wody docelowo do rzeki Raduni (źródła wody pitnej dla miasta Gdańska), która odprowadza swoje wody do Motławy, Martwej Wisły a następnie do Morza Bałtyckiego. Cały zakres projektu znajduje się na terenie miasta Kartuzy – gdzie objęte projektem jeziora stanowią ok. 18% powierzchni całego miasta.

Jednocześnie położenie obszaru realizacji projektu charakteryzuje bezpośrednie sąsiedztwo obszarowych form ochrony przyrody w postaci:

Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Rynna Brodnicko – Kartuska (Jezioro Karczemne),
otuliny Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (Jeziora Klasztorne Małe i Klasztorne Duże).

Jeziora znajdują się także w sąsiedztwie innych ważnych obszarów podlegających prawnej ochronie: Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (100 m), otuliny Kaszubskiego Parku Krajobrazowego (graniczy bezpośredniego z brzegami jezior), Kartuskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (400 m), obszaru Natura 2000 Prokowo (500 m).

Powierzchnia zwierciadła wody wszystkich jezior objętych projektem wnosi 119,4 ha – największym z jezior jest Jezioro Klasztorne Duże (pow. 57,5 ha) a zdecydowanie najmniejszym  – Jezioro Mielenko (7,8 ha). Wszystkie z analizowanych jezior są naturalnymi zbiorkami wodnymi o genezie jezior polodowcowych.

Jezioro Mielenko jest zbiornikiem usytuowanym na wysokości 204 m n.p.m. we wschodniej części obszaru miejskiego Kartuz, wzdłuż ulicy Chmieleńskiej. Powierzchnia analizowanego jeziora wynosi 7,8 ha – zbiornik jest obiektem płytkim – głębokość maksymalna jeziora wynosi zaledwie 1,9 m, przy głębokości średniej 1,3 m. Misa jeziora Mielenko zawierająca 102,900 tys. m³ wody jest płaska i w miarę równomierna. Jezioro jest słabo zagłębione w podłoże, na co wskazuje niska wartość głębokości względnej. Linia brzegowa zbiornika o długości 1314 m jest słabo rozwinięta a brzegi jeziora są w miarę płaskie, miejscami podmokłe. Jezioro Mielenko jest zbiornikiem przepływowym. Z północnego zachodu dopływa do niego niewielki ciek leśny, zaś odpływ prowadzący wodę do Jeziora Karczemnego znajduje się na północno – wschodnim brzegu.

Jezioro Karczemne leży na wysokości 203,7 m n.p.m. i zajmuje powierzchnię 40,4 ha, przy głębokości maksymalnej 3,2 m. Całkowita objętość wody w zbiorniku to 798,3 tys. m³. Maksymalna długość akwenu wynosi 1282 m, a szerokość 445 m. Wskaźnik wydłużenia jeziora wskazuje na owalny, lekko wydłużony kształt zbiornika. Linia brzegowa o długości 3163 m jest słabo urozmaicona. Głębokość względna Jeziora Karczemnego, informuje o słabym zagłębieniu misy jeziora w podłoże. Jezioro Karczemne jest zbiornikiem przepływowym. Na północno-wschodnim brzegu wpływa do niego ciek, który łączy Jezioro Karczemne z Jeziorem Mielenko. Na krańcu północno-wschodniego brzegu z analizowanego zbiornika woda odpływa do Jeziora Klasztornego Małego.

Jezioro Klasztorne jest zbiornikiem rynnowym, które powstało prawdopodobnie wskutek oddziaływania wód podlodowcowych na czoło lodowca. Wybudowanie grobli, którą biegnie droga Kartuzy – Mirachowo dzieli jezioro na dwa odrębne plosa, połączone ze sobą tylko wąskim przesmykiem: ploso południowe – Jezioro Klasztorne Małe i ploso północne – Jezioro Klasztorne Duże.

Jezioro Klasztorne Małe leży na wysokości 203 m n.p.m. w dorzeczu Klasztorna Struga – Mała Słupina – Radunia – Motława – Martwa Wisła – Bałtyk. Jezioro Klasztorne Małe ma powierzchnię 13,7 ha i głębokość maksymalną 20 m, przy głębokości średniej 8,1 m. Jego misa zawiera 1106,0 tys. m³ wody. Akwen ma kształt wydłużony w kierunku północ-południe. Linia brzegowa jeziora o długości 1850 m jest słabo rozwinięta a misa ma kształt zbliżony do paraboloidy i jest silnie zagłębiona w podłoże. Jezioro Klasztorne Małe jest zbiornikiem przepływowym o zasadniczym kierunku ruchu wody z południa na północ. W południowej części posiada połączenie z Jeziorem Karczemnym. Na południowym brzegu jeziora znajduje się zabytkowy kościół gotycki i klasztor Kartuzów z XV wieku. Północno – zachodni brzeg przylega do podnóża Góry Wolności (261 m n.p.m.) pokrytej lasem mieszanym składającym się z buków, dębów, lip, grabów i jarzębiny szwedzkiej.

Jezioro Klasztorne Duże położone jest na wysokości 202,3 m n.p.m. w dorzeczu rzek Klasztorna Struga – Mała Słupina – Radunia – Motława – Martwa Wisła – Bałtyk. Jezioro zajmuje powierzchnię 57,7 ha, zaś jego głębokość maksymalna wynosi 8,5 m, przy głębokości średniej 4,8 m. Misa jeziora jest płaska i w miarę równomierna, kształtem przypomina półkulę – objętość misy jeziornej to 2780,0 tys. m³. Jezioro jest umiarkowanie zagłębione w podłoże. Linia brzegowa zbiornika o długości 4100 m jest słabo rozwinięta a misa jeziora jest zorientowana w kierunku południkowym. Jezioro Klasztorne Duże jest zbiornikiem przepływowym. Zasilają go dopływające od południa wody z Jeziora Klasztornego Małego oraz wpływające od strony północno-zachodniej i zachodniej dwa niewielkie cieki leśne. We wschodniej części brzegi jeziora są wysokie i strome, w pozostałej części łagodne i lekko pochylone. Miejscami wysokość skarp osiąga 8 m. Od strony zachodniej i wschodniej do jeziora przylega las mieszany.

Głównym ciekiem zlewni, wyznaczającym wyraźną oś hydrograficzną terenu jest Klasztorna Struga. Jest to ciek naturalny o długości 10,27 km (na podstawie ewidencji urządzeń wodnomelio-racyjnych), którego początek znajduje się w miejscu wypływu z jeziora Mielenko. Od ujścia cieku Trzy Rzeki zmienia on nazwę na rzeka Mała Słupina, będącą lewobrzeżnym dopływem rzeki Raduni z ujściem w 48 km jej biegu w miejscowości Żukowo. Otoczenie jezior – położonych w obrębie miast – jest obecnie w większości zagospodarowane przez człowieka, w tym otoczone zabudową mieszkaniowo – usługową.

Warunkiem przeprowadzenia rekultywacji, a następnie utrzymania dobrego stanu wód jezior kartuskich jest wyeliminowanie, bądź w znacznej mierze ograniczenie dopływu zanieczyszczeń allochtonicznych. Eliminacja zarówno źródeł punktowych, obszarowych jak i rozproszonych jest niezbędna przed rozpoczęciem zabiegów rekultywacyjnych na poszczególnych jeziorach. Skrajnie wysokie ilości fosforu zmagazynowane w osadach dennych tych zbiorników będą podtrzymywały wysoką produkcję pierwotną. Zbiorniki nie są bowiem w stanie „bronić się” przed produktami własnych procesów metabolicznych, a tym samym niezbędne jest zastosowanie odpowiednich metod rekultywacyjnych, uwzględniających zarówno rekultywację wód jak i osadów dennych i eliminację zawartych w nich zanieczyszczeń.

W systemie jezior kartuskich ładunki fosforu i azotu rosną wraz z przepływem Klasztornej Strugi. Trzy pierwsze zbiorniki tj. jeziora: Mielenko, Karczemne i Klasztorne Małe wnoszą do rzeki znaczne ilości substancji biogennych, a tym samym każde jezioro stanowi potencjalne źródło zanieczyszczeń dla kolejnego zbiornika w systemie. Jeziora kartuskie przez wiele lat były odbiornikami ścieków i obecnie osady denne są niewyczerpalnym źródłem substancji biogennych. Zatem wszystkie zabiegi ochronne i rekultywacyjne muszą obejmować cały kompleks oraz uwzględniać wewnętrzne i zewnętrzne źródła zanieczyszczeń. Zewnętrzne źródła zanieczyszczeń zostaną wyeliminowane w momencie zakończenia prac nad obecnie realizowanym projektem w zakresie zagospodarowania zlewni jezior poprzez budowę i przebudowę sieci kanalizacji deszczowej wraz z elementami towarzyszącymi. Przedmiotowy projekt skupia się na zanieczyszczeniach o charakterze wewnętrznym dotyczących samych wód, osadów jeziornych i ekosystemu analizowanych jezior.

Mając na uwadze przedstawiony powyżej warunek przeprowadzenia rekultywacji, którym jest wyeliminowanie, bądź w znacznej mierze ograniczenie dopływu zanieczyszczeń allochtonicznych, głównie ze strony źródeł punktowych, gmina Kartuzy w ramach I cyklu działań związanych z rekultywacją jezior, realizuje obecnie projekt polegający na przebudowie systemu gospodarki deszczowej na terenie miasta Kartuzy, w taki sposób aby system ten nie miał negatywnego wpływu (tak jak ma to miejsce obecnie) na jakość wód kartuskich jezior. Projekt ten – pod nazwą „Zagospodarowanie wód deszczowych w mieście Kartuzy, w celu poprawy retencyjności zlewni i ochrony przed zmianami klimatu” o wartości 11 mln zł netto, współfinansowany ze środków RPO WP 2014-2020 jest obecnie w fazie realizacji a jego zakończenie zaplanowano na 2019 rok. Realizacja tegoż projektu pozwoli na wyeliminowanie wszystkich wymienionych powyżej źródeł punktowych zanieczyszczeń wód analizowanych 4 jezior, co pozwoli na podjęcie efektywnych działań rekultywacyjnych objętych przedmiotowym wnioskiem o dofinansowanie.

W kontekście przedstawionych powyżej źródeł zanieczyszczeń należy wskazać, że najsilniej zdegradowanymi zbiornikami objętymi projektem są jeziora: Karczemne oraz Klasztorne Małe. Badania wskazują, że skrajnie wysokie ilości fosforu zmagazynowane w osadach dennych tych zbiorników będą podtrzymywały wysoką produkcję pierwotną. Zbiorniki nie są w stanie „bronić się” przed produktami własnych procesów metabolicznych, a tym samym niezbędne jest zastosowanie odpowiednich metod rekultywacji. Głównymi rodzajami zanieczyszczeń wód oraz osadów dennych przedmiotowych jezior są: fosfor i azot,  trwałe zanieczyszczenia organiczne oraz metale ciężkie.